Meerdere perspectieven op de moordzaak Marianne Vaatstra: Een complexe analyse

Criminologisch perspectief – Motief, gelegenheid en dadergedrag

Vanuit criminologisch perspectief wordt gekeken naar waarom iemand een misdrijf pleegt en onder welke omstandigheden. Van Dijk bespreekt dat crimineel gedrag vaak ontstaat uit een combinatie van motief, gelegenheid en daderkenmerken. Hij gebruikt daarbij de Routine Activity Theory. Die theorie legt uit dat misdaden vaak gebeuren wanneer iemand met een motief een kwetsbaar slachtoffer tegenkomt, op een moment dat er niemand in de buurt is om in te grijpen

In de Vaatstra-zaak had Jasper S. zowel gelegenheid als motief. Op de avond van Koninginnedag 1999 zag hij Marianne alleen fietsen, op een moment en plek waar weinig sociale controle aanwezig was. Dit creëerde een ideale gelegenheid voor een misdrijf. Het motief was seksueel van aard: Jasper S. dwong Marianne onder bedreiging van een mes mee naar een afgelegen weiland. Zijn dadergedrag toont hoe situatie en gelegenheid samenkomen met persoonlijke intenties. Van Dijk legt uit dat daderprofilering helpt te begrijpen dat Jasper S. er op het eerste gezicht als een gewoon persoon uitzag, maar dat hij de kans greep toen die zich voordeed. Bij daderprofilering proberen onderzoekers te achterhalen wat voor type persoon een misdrijf pleegt, door te kijken naar gedrag, keuzes en omstandigheden(van Dijk, 2024).

Psychologisch perspectief – Persoonlijkheid en gedragsverklaring

Het psychologisch perspectief kijkt naar de persoonlijkheid en denkpatronen van een dader. Van Dijk legt uit dat eigenschappen zoals impulsiviteit, beperkte empathie en minder sterke remmingen kunnen bijdragen aan crimineel gedrag. Bij Jasper S. werden geen stoornissen gevonden; hij was volledig verantwoordelijk voor zijn daden. Toch laat het verloop van de gebeurtenissen zien dat hij een impulsieve daad kon plegen wanneer de situatie zich voordeed: hij zag een alleenstaand slachtoffer en greep zijn kans.

Van Dijk noemt dit situationeel afwijkend gedrag: gedrag dat afwijkt van de norm door een combinatie van omstandigheden en persoonlijke eigenschappen. Het laat zien dat iemand die normaal functioneert, toch een ernstige misdaad kan plegen als de situatie het mogelijk maakt en de normale remmingen tijdelijk wegvallen (van Dijk, 2024).

Sociologisch perspectief – Gemeenschap, geruchten en stigmatisering

Sociologie in de criminologie bekijkt hoe groepen en gemeenschappen reageren op misdaad en hoe sociale structuren gedrag beïnvloeden. Van Dijk bespreekt hierbij de Labeling Theory. Die theorie zegt dat mensen die door anderen als ‘anders’ of verdacht worden gezien, vaak sociaal geïsoleerd raken. Dit kan weer nieuwe problemen veroorzaken, los van of die persoon echt schuldig is of niet. Het gaat er dus om hoe de manier waarop de samenleving iemand ziet, invloed kan hebben op hoe die persoon wordt behandeld en hoe de situatie zich verder ontwikkelt.

In de eerste weken na de moord werden in Kollum een aantal mensen als verdacht gezien, vooral mensen die niet helemaal bij het dorp hoorden of nieuw waren. Ook bewoners van het nabijgelegen asielzoekerscentrum kregen hierdoor onterecht aandacht. Er gingen geruchten rond en dat zorgde voor veel wantrouwen en spanning, terwijl er helemaal geen bewijs was dat iemand van het AZC iets met de moord te maken had. Dit laat mooi zien hoe de Labeling Theory werkt: de gemeenschap in shock en onzekerheid zag sommige mensen als ‘anders’ of verdacht, alleen omdat ze niet volledig bij de groep hoorden.

Het gevolg was dat er veel spanning ontstond in de gemeenschap. Angst, sociale druk en groepsdenken zorgden ervoor dat mensen het gevaar anders gingen inschatten en dat het politieonderzoek lastiger werd. Vanuit het perspectief van Van Dijk zien we dat sociale processen invloed hebben op hoe een misdrijf wordt ervaren. Het gaat dus niet alleen om de dader en het slachtoffer, maar ook om hoe de gemeenschap reageert. Dit laat zien dat labeling in kleine, hechte dorpen snel kan oplopen, waardoor onschuldige mensen tijdelijk als ‘verdacht’ worden gezien, zoals gebeurde met de bewoners van het AZC. (van Dijk, 2024).

Juridisch perspectief – Rechtspraak en bewijsvoering

Juridisch perspectief kijkt naar hoe het recht werkt bij misdaden en hoe bewijs en procedures tot gerechtigheid leiden. Van Dijk legt uit dat objectief bewijs en zorgvuldig onderzoek cruciaal zijn, vooral bij ernstige misdrijven.

In de Vaatstra-zaak waren er aanvankelijk weinig directe aanwijzingen: geen ooggetuigen en nauwelijks fysieke sporen behalve DNA. De rechtbank baseerde zich uiteindelijk op DNA-bewijs en systematisch politiewerk van de politie. Dit laat zien dat juridisch proces en zorgvuldig bewijsonderzoek kunnen leiden tot gerechtigheid, zelfs na jaren van onzekerheid (van Dijk, 2024).

Forensisch / technisch perspectief – DNA en opsporing

Forensisch onderzoek gebruikt wetenschappelijke technieken om misdrijven op te lossen. Van Dijk benadrukt dat moderne opsporingsmethoden cruciaal zijn bij complexe misdaden, vooral wanneer traditionele recherchemethoden tekortschieten.

In de Vaatstra-zaak waren in 1999 wel sporen aanwezig, zoals bloed en sperma, maar er was geen match met een bekende verdachte. Pas in 2012 werd een DNA-verwantschapsonderzoek gestart: ruim achtduizend mannen uit de regio leverden vrijwillig DNA in. Hierbij werd gekeken naar familiebanden, zodat via een familielid de dader kon worden opgespoord. Dit leidde uiteindelijk tot de identificatie van Jasper S.

Dit laat zien hoe technologie menselijke beperkingen kan compenseren en een sleutelrol speelt bij het oplossen van complexe misdrijven. Het is ook een voorbeeld van hoe wetenschap en recht samenwerken: DNA levert objectief bewijs dat zorgvuldig in het juridisch proces wordt gebruikt, waardoor gerechtigheid mogelijk werd, zelfs na dertien jaar onzekerheid (van Dijk, 2024).

In het volgende blog staan we stil bij wat deze zaak ons kan leren. Hoe kunnen we elkaar beter steunen en zorgen dat dit soort fouten niet nog eens gebeurt? We kijken vooruit, met aandacht voor mensen en rechtvaardigheid.